Mona Cornelis (26) is afkomstig uit Geraardsbergen, studeerde in Gent en Leuven, en woont en werkt tegenwoordig in Brussel. Net nadat ze in 2020 in de hoofdstad landde, ging het openbare leven op slot door corona en voelde ze zich geïsoleerd en vervreemd. De nieuwe plek met zoveel potentie liet zich plots niet meer zo makkelijk verkennen. ‘Ontheemding is ook een cruciaal thema in de films van Chantal Akerman’, vertelt ze vier jaar later.

Beste film aller tijden

De belangstelling voor Akerman kende een boost toen de film Jeanne Dielman, 23, quai du Commerce, 1080 Bruxelles (1975) in 2022 door het British Film Institute verkozen werd tot beste film aller tijden. Beschouw het als een statement van de jury, die bestaat uit meer dan 1.600 filmcritici en om de tien jaar haar oordeel velt. In de cinemawereld, van oudsher gedomineerd door mannen, kon de winst van een nagenoeg onbekende vrouwelijke regisseur tellen.

‘Ik heb haar leren kennen vanuit een academische, avant-gardistische invalshoek, maar was blij met die hernieuwde aandacht’, zegt Cornelis. ‘Tijdens mijn research was het me opgevallen dat haar naam vertrouwder was aan Amerikaanse universiteiten dan aan de onze. Op de filmscholen na kende in Vlaanderen haast niemand haar. Dat is nu veranderd en terecht, want thema’s zoals in Jeanne Dielman zijn voor iedereen herkenbaar. Toen uiteindelijk ook mijn mama de film had gezien, kwamen er veel herinneringen boven aan haar grootmoeder.’

De toegenomen interesse hangt samen met de tijdsgeest, waarin ook het bewustzijn voor de kwetsbaarheden van minderheden gegroeid is. Akerman wilde zich niet in een ‘vrouwelijk’, ‘lesbisch’ of ‘Joods’ keurslijf stoppen. ‘Meer zelfs, ze weigerde deel te nemen aan festivals die alleen lesbische of Joodse films vertoonden. Ze vond het belangrijk om haar werk en haar identiteit niet te laten samenvallen met zulke categorieën. Precies daarom spreekt ze nu zo veel verschillende mensen aan.’

Alledaagse taferelen

Voor jongere generaties herleeft het emancipatorische aspect van Akermans kunst. ‘In Jeanne Dielman bracht ze alledaagse activiteiten van vrouwen in beeld die toen niet belangrijk en al zeker niet esthetisch gevonden werden. Met minimale bewegingen slaagt ze erin maximale spanning te creëren, zodat zelfs het schillen van aardappelen een onheilspellende betekenis krijgt. Ik werd vooral aangesproken door de anarchistische energie. Ze verzette zich tegen wat jonge vrouwen werd opgelegd, en had tegelijk oog voor hun precariteit.’

Cornelis, die intussen bij Bozar werkt maar niet betrokken was bij deze nieuwe expo, leerde de Brusselse cineaste kennen tijdens haar filosofiestudies in Gent. ‘Ik ging wel eens naar de KASKcinema. Daar zag ik News From Home (1977). Ik had verwacht dat het een docu zou zijn over New York in de jaren 1970, maar was mis. De film toonde lange beelden van alledaagse taferelen in New York, begeleid door een voice-over van Akerman, die brieven voorlas van haar liefdevolle maar controlerende moeder. Het was tegelijk persoonlijk, abstract. Soms zat je vijf minuten naar een voorbijrijdende metro te kijken zonder dat er iets gezegd werd. Toen wist ik nog niet dat film ook zoiets kon zijn.’

Wanneer in Brussel de zalen sloten tijdens de lockdown op het moment dat Cornelis Jeanne Dielman eindelijk op groot scherm zou zien, besloot ze het oeuvre van de cineaste op eigen houtje te verkennen, met als apotheose haar thesis aan de KU Leuven. De vinger leggen op wat haar werk zo bijzonder maakt, vindt ze lastig. ‘Daarvoor is de gelaagdheid, de complexiteit en bijgevolg ook de ongrijpbaarheid te groot. Tegelijk vind ik haar heel integer, in de zin dat ze zichzelf nooit uitwist in haar werk. Subversief ook. Ze weet het spanningsveld tussen het persoonlijke en het politieke te vatten. Ethische vraagstukken staan daarbij centraal. Net omdat iets haar bang maakte, ging ze het doen. Beïnvloed door avant-gardistische kunstenaars als Andy Warhol tastte ze de grenzen van het genre af: wat doet het met je als je tien minuten of langer moet kijken naar een vrouw die aardappelen aan het schillen is?’

Blik op de ander

Die ethische drijfveer vormde ook de ruggengraat van de drie films die Cornelis onderzocht. In het claustrofobische, sterk autobiografische Les Rendez-vous d’Anna (1978) doorkruist een filmmaakster verschillende landen, maar ze voelt zich nooit ergens thuis. ‘Je ziet haar in hotelkamers, op perrons of op straat. Onderweg voeren anderen gesprekken met haar, terwijl zij vooral zwijgt en luistert. Dat creëert een rare vervreemding, maar zo word je als kijker wel bewust van het discours van de ander en de onderlinge machtsverhoudingen. Alleen bij haar moeder, een Holocaust-overlever met wie ze een gecompliceerde verhouding had, kon ze zichzelf zijn. Veel dingen waren onuitgesproken, maar zij probeerde haar dochter tenminste niet in een hokje te stoppen.’

De documentaire D’Est (1993) speelt zich onder andere af in Polen, het geboorteland van haar ouders. ‘Lange shots glijden over gezichten van mensen die staan aan te schuiven voor voedsel. Je hoort ze in een vreemde taal converseren. Belangrijk is dat Akerman als kind veel Hebreeuws hoorde zonder goed te beseffen wat er werd gezegd. Toch is die talige interactie van belang. Akerman laat de mensen frontaal in de lens kijken. Dat is not done volgens de regels van de kunst, maar het laat je wel toe een intense verhouding aan te gaan met de personages. Er is geen voice-over die oplegt wat je erbij moet denken. Tijd doorbrengen met iemand en die iemand gewoon laten zijn, is op zich al een ethisch appèl.’

Voor de docu Sud (1999) trok Akerman naar het dorp in Texas waar de zwarte man James Byrd net was gelyncht. Ze volgde het traject van vijf kilometer dat hij, vastgebonden aan een pick-up van white supremacists, heeft afgelegd over het asfalt. ‘Het is om misselijk van te worden. Maar Akerman stelde de juiste vraag: hoe representeer je geweld als maker, zonder het zelf te reproduceren, maar de kijker er toch bewust van te maken? Haar persoonlijke confrontatie met politiek geweld heeft de interesse aangewakkerd in andere vormen van geweld die buiten haar leefwereld lagen, maar allemaal met elkaar verbonden zijn.’

14 MAART TOT 21 JUN
Chantal Akerman. Travelling
Brussel, Bozar