Het idee voor de expo ontstond jaren geleden toen Sophie Lauwers, de in juni overleden directeur van Bozar, gefascineerd raakte door Hilma af Klint. Deze Zweedse kunstenares was aanhanger van de theosofie, een synthese van diverse religies en wetenschappen die eind 19e eeuw in de mode was in Europa. Lauwers zocht Daniel Birnbaum op. Hij werkte jarenlang voor de Hilma af Klint Foundation en had een expo gemaakt voor het Moderna Museet in Stockholm. Hij zette af Klint op de kaart met twee succesvolle expo’s in Londen en New York (de meest bezochte expo ooit in het Guggenheim).

Sterke vrouw

‘Voor Bozar wilden we een andere expo maken’, vertelt de Zweedse curator. ‘Eén die af Klint in een context plaatst met bekende en minder bekende kunstenaars uit het fin de siècle, en hedendaagse kunstenaars die dezelfde thema’s behandelen, zoals Christine Ödlund en Cecilia Edefalk.’

Rond 1900 werd de culturele, politieke en academische wereld gedomineerd door mannen, maar in de theosofische beweging waren erg sterke vrouwen actief. ‘Hilma was lid en zeer betrokken bij de Duitse tak die werd geleid door Rudolf Steiner. Tijdens haar leven toonde ze haar esoterische, abstracte werken enkel aan vrienden en leden van de beweging, en werd pas in de jaren 80 bekend. Ze woonde en werkte met andere vrouwen, onder wie haar partner Anna Cassel. Het werk van Cassel is anders maar is van een vergelijkbare spirituele invloed doordrongen.’

Surreëel Een ouder boegbeeld van de Zweedse cultuur is Swedenborg: theoloog, ingenieur en visionair die boeken schreef over hemel en hel. Zijn visie verspreidde zich over de hele wereld; er zijn Swedenborg-kerken in Londen en de Verenigde Staten. Baudelaire en Blake werden door hem beïnvloed. De combinatie van rationele ingenieur én een wat gekke visionair doet denken aan Panamarenko. En ja hoor, de expo bevat een tekening van een kleine vliegmachine die Swedenborg ontwierp maar nooit werd gebouwd.

Een ander belangrijk figuur is Strindberg, schrijver van toneelstukken en absurde boeken en voorloper van het surrealisme. Minder gekend is zijn grote interesse in alchemie. ‘Hij geloofde dat hij een wetenschapper was, maar was mentaal niet helemaal stabiel.’ Er zijn nog interessante figuren uit die tijd, zoals C.F. Hill en Ernst Josephson. ‘Zij komen vaak voor in internationale expo’s over outsider art. Het waren erg gesofisticeerde schilders, maar hun mentale ziekte maakte van hen een ander soort kunstenaar.’

Wat maakt de Zweedse modernisten zo speciaal? Er zijn kunstenaars die meer traditioneel werkten, in de naturalistische traditie, zoals Andersson. Birnbaum focust liever op de minder bekende Zweden. ‘Alle kunstenaars van deze expo vertegenwoordigen een hyperindividualistisch, visionair wereldbeeld. Hill en Josephson hadden allebei een periode waarin ze mentaal ziek waren, of toch zo behandeld werden, Strindberg was een wereldberoemde schrijver, maar zijn schilderijen werden nooit serieus genomen. Af Klint wilde haar werk niet tonen omdat ze dacht dat de wereld daar niet klaar voor was. Ik zie hen als erfgenamen van Swedenborg.’

Patronen

Als Birnbaum één werk moet kiezen dat de Zweedse verbeelding het best weergeeft, gaat hij voor het beroemde schilderij van af Klint: een piramide die doet denken aan de albumcover van Pink Floyd. ‘Af Klint was een echte voorloper. Men zegt altijd dat Mondriaan, Kandinsky en Malevich de eerste abstracte schilders zijn, maar af Klint maakte zulke werken al rond 1910.’ Zou het haar manier geweest zijn om de overweldigende ideeën rond mystiek te ordenen in meer geometrische patronen? Het lijkt erop dat af Klint werd geïnspireerd door natuurlijke patronen, zoals spiralen en de Fibonacci reeks, en die heeft uitgepuurd. Bij haar zien we meer amorfe patronen, anders dan de driehoeken en rechthoeken van Kandinsky. ‘Af Klint geloofde dat er spirituele krachten aanwezig zijn in de natuur. Ze verdiepte zich in het occulte en nam deel aan séances. Ze droomde ervan haar werken in een soort tempel te verenigen, maar die is nooit gerealiseerd.’

Tot nu, want op basis van notities werd haar idee vertaald naar een beleving in virtuele realiteit. Haar spiraalvormige museum, een beetje zoals het latere Guggenheim, was meer dan een architecturaal ontwerp. Ze zag het ook als een innerlijke tempel. De 193 werken die af Klint voor de tempel maakte, zijn te zien op de expo. ‘Het is een twaalf minuten lange, kosmische reis waar je door zonnebloemen en in schilderijen stapt’, zegt Birnbaum. Het is de eerste keer dat een groot museum deze virtuele realiteit-beleving aanbiedt. De ideale ontsnapping aan de werkelijkheid in onzekere tijden? Of verbeelding als instrument om nieuwe visies te ontwikkelen? De kijker kiest.

17 FEB TOT 21 MEI
Swedish Ecstasy
Brussel, Bozar, www.bozar.be