Allah in Europa was de opvolger van De weg naar Mekka. Waarom ben je destijds aan die reizen begonnen?

‘De weg naar Mekka dateert van de jaren na 9/11, toen iedereen de mond vol had van de botsing der beschavingen. De grote vraag was of de moslimwereld en het Westen gedoemd zijn om te botsen, of dat het mogelijk is om ze met elkaar te verzoenen. Ik voelde toen de zin en de nood om zelf uit te zoeken hoe de vork in de steel zat. Wanneer ik tien jaar later door Europa trok, was er veel veranderd. Je had de Arabische lente en de aanslagen in Europa gehad, maar bovenal was de illusie verdwenen dat het nog een optie was om het zonder de islam te doen. De vraag was niet meer of Europa en islam te verenigen waren, maar hoe die vereniging eruit zou zien.

Hoe divers was het beeld dat je in de verschillende landen kreeg?

‘Ik heb tien Europese landen bereisd en vastgesteld dat Europese moslims op heel verschillende manieren naar hun situatie kijken. Dat hangt af van hoe open of gesloten het beleid in het betreffende land is, of in welke mate het beladen koloniale verleden nog speelt. Maar er is ook overal – van Sarajevo tot Kopenhagen – een kern herkenbaar waar weinig beweging in zit. Je hoort vaak pleiten voor een Europese islam, een verlichte islam. Kardinaal Danneels zei dat de islam net als het christendom een Franse revolutie nodig had: een modernisering, een aanpassing weg van de letterlijke interpretatie. Maar één van de grote verschillen tussen het christendom en de islam is toch dat de Koran letterlijk het woord van God is, terwijl men in het christendom wel gelooft dat de schrijvers van de Bijbelse boeken geïnspireerd waren door de Heilige Geest, maar niet dat ze het letterlijke woord van God noteerden. Voor de Koran is dat wel het geval. Het probleem is natuurlijk hoe je het letterlijke woord van God zou kunnen moderniseren. Vooruitstrevende islamgeleerden bijten daar vooralsnog hun tanden op stuk.’

Wat stelde je nog vast?

‘Dat de islam door veel moslims vandaag een stuk strikter wordt beleefd dan dertig, veertig jaar geleden. Toen hoorde je in België geen moslims discussiëren of bepaald snoepgoed haram of halal was. Een beslissende factor in die evolutie was Saoedi-Arabië, dat na de oliecrisis van de jaren zeventig met zijn oliedollars een strenge lezing van de islam begon te verspreiden. Een islamleraar uit Ukkel toonde zich wanhopig over zijn leerlingen die – zijn woorden – ‘met open ogen in de propagandaval van de Saoedi’s trappen.

‘Een van de conclusies van mijn reis was dat het conflict dat er het meest toe doet zich niet afspeelt tussen Europa en de islam, maar binnen de islam zelf. Tussen de schaarse hervormers die de ramen willen opengooien en ruimte willen maken voor kritiek en twijfel, en anderzijds de hardliners die betogen dat een modernisering van hun geloof ertoe zou leiden dat het verwatert en verdwijnt, net zoals het christendom in Europa.’

Aan de tv-reeks en het boek voegt de lezingenreeks een terugblik en een stand van zaken toe. Welke kant gaat het op?

‘We beleven ongelooflijk interessante tijden. Enerzijds huldigen we de vrijheid van godsdienst, anderzijds vinden velen dat de huidige leerboeken islamitische godsdienst te conservatief zijn. Bijvoorbeeld waar ze schrijven dat God de wereld heeft geschapen. Zoiets mag je niet verkondigen zonder er een kritische noot bij te plaatsen, luidt het. Maar kun je dan nog spreken over godsdienstvrijheid? Dat God de wereld heeft geschapen, lijkt me overigens geen erg haat zaaiende of extremistische uitspraak. Ik heb dat als kind zelf nog in de godsdienstles moeten leren, zonder dat daar door de leraar een kritische noot bij geplaatst werd.’

Hoe staat het met de beschavingsclash?

‘Zolang je aan de praat bent, vloeit er in ieder geval geen bloed. En misschien is het ook eigen aan het Westen om voor alles een oplossing te willen vinden. Onlangs las ik dat diplomatie niet dient om conflicten op te lossen, maar om ermee te leren leven. Je kan geen oplossingen decreteren. De Verlichting zette de twijfel op een voetstuk. Het tegengestelde van fundamentalisme is ook niet atheïsme of secularisme, maar het toelaten van twijfel.’

DI · 30 NOV · 20.00
Allah in Europa
Jan Leyers Asse, Oud Gasthuis, 02 456 01 60