Het Gemeentefonds is de belangrijkste vorm van Vlaamse financiering van lokale besturen. Voor 2023 wordt die in totaal op 4,3 miljoen euro geraamd. Vooral vanuit Halle-Vilvoorde weerklinkt al bijna twee decennia de roep voor meer middelen uit het fonds. In mei maakte het Steunpunt Bestuurlijke Vernieuwing de resultaten bekend van een studie in opdracht van toenmalig Vlaams minister van Binnenlands Bestuur Gwendolyn Rutten (Open VLD), waarin maar liefst 27 scenario’s tot hervorming van het fonds werden onderzocht. In 23 scenario’s zou het ‘Vlaams Strategisch Gebied rond Brussel’, bestaande uit dertien gemeenten die grenzen aan de hoofdstad, erop vooruitgaan. Asse en Vilvoorde zitten er niet bij omdat die tot ‘kleinstedelijk gebied’ worden gerekend. In het beste scenario krijgen de betrokken gemeenten jaarlijks liefst 107,9 miljoen euro meer.

Verstedelijkingsdruk

In hun memorandum voor de voorbije parlementsverkiezingen vroegen de burgemeesters van Halle-Vilvoorde de erkenning als Vlaamse Randregio. Dit moet bij de verdeling van het Gemeentefonds naar analogie met de kustgemeenten, via de zogenaamde voorafnames, de regio ettelijke miljoenen euro extra opleveren. De burgemeesters wezen hierbij ‘op de enorme maatschappelijke uitdagingen als gevolg van de uitzonderlijke verstedelijkingsdruk in Halle-Vilvoorde’.

In de voorbije kiescampagne was het vooral cd&v die aandrong op een herziening van de verdelingscriteria. De partij wees hierbij op de ontzettend grote verschillen tussen wat steden en gemeenten ontvangen en het feit dat de huidige verdelingscriteria, die twintig jaar geleden werden ingevoerd, niet meer aangepast zijn aan de gewijzigde noden en behoeften. Uit de nieuwe studie blijkt dat 6 van de 11 gemeenten die per inwoner het minst ontvangen uit het fonds zich in Vlaamse Rand situeren. Terwijl Sint-Genesius-Rode bijvoorbeeld 139 euro per inwoner krijgt, is dat in Antwerpen 1.506 euro.

Verdelingscriteria

59 procent van het Gemeentefonds wordt momenteel verdeeld op basis van objectieve parameters zoals centrumfunctie, fiscale draagkracht, open ruime en sociale criteria. De resterende 41 procent – 30 procent van dit bedrag is voor Antwerpen en Gent – komt via voorafnames toe aan de centrumsteden, provinciesteden en kustgemeenten. Instellingen zoals het Grondwettelijk Hof en de Raad van State lieten zich de afgelopen jaren negatief uit over deze verdelingscriteria.

Er werden 27 scenario’s onderzocht om de middelen uit het Gemeentefonds anders te verdelen.

Vooral het feit dat de voorafnames al 20 jaar niet meer geactualiseerd werden, moet het daarbij ontgelden. In een reactie op de studie van het Steunpunt pleitte ook minister Rutten, tevens burgemeester van Aarschot, er in het Vlaams parlement voor om de middelen van de voorafnames te verdelen op basis van objectieve criteria. ‘Ik kan niet uitleggen waarom Roeselare een centrumstad is en Vilvoorde niet’, stelde ze. Daarnaast moeten ook de lokale noden worden geactualiseerd. ‘De Vlaamse Rand bijvoorbeeld ziet er momenteel helemaal anders uit dan twintig jaar geleden’, aldus Rutten.

27 scenario’s

In de studie werden 27 scenario’s onderzocht om de middelen uit het fonds anders te verdelen. In de eerste elf simulaties werden de specifieke criteria die gehanteerd worden binnen een van de vijf pijlers – voorafnames, centrumfuncties, sociale criteria, fiscale draagkracht en open ruimte – gewijzigd, maar bleef het gewicht van elke pijler binnen de verdeling ongewijzigd. In tien andere simulaties werden de onderlinge verhoudingen wel gewijzigd. Wat is bijvoorbeeld het resultaat als de voorafnames geschrapt worden en men dit bedrag proportioneel verdeelt over de andere pijlers? Tot slot werd onderzocht wat het effect is van de integratie van andere werkingsmiddelen zoals stedenfonds, plattelandsfonds,… in het Gemeentefonds en er gewerkt zou worden met een totaal andere benadering: per inwoner een basisbedrag toekennen gebaseerd op de VRIND-cluster (van platteland tot grootstedelijk) waartoe een gemeente behoort. Telkens werd ook berekend hoeveel de verliezers zouden gecompenseerd moeten worden om hun huidige toelage te behouden. In het slechtste geval loopt dit bedrag op tot bijna 800 miljoen euro.

Wat betekent dit voor de Rand?

Zoals gemeld gaan de dertien randgemeenten er in 23 van de 27 scenario’s financieel op vooruit. De winst varieert van 1,85 tot 362,1 euro per inwoner (of een totale meeropbrengst van 552.000 tot 107,9 miljoen euro). In het eerste geval gaat het om de simulatie waarbij de voorafnames vervangen worden door een vast bedrag per inwoner naargelang het gebied waarin de gemeente zich volgens de VRIND-typologie situeert. In het tweede geval (waarin de grootste winst geboekt wordt) wordt het budget voorafnames vervangen door het luik centrumfuncties waarbij rekening wordt gehouden met het aantal tewerkgestelden, het inwonersaantal, leerlingenaantal, ziekenhuis-, sporten cultuurinfrastructuur en dergelijke. In de drie scenario’s waarbij de Randregio geld verliest gaat het om kleine bedragen variërend van 0,70 (207.000 euro) tot 6,19 euro (1,8 miljoen euro) per inwoner.

Het rapport kan je vinden op www.steunpuntbestuurlijkevernieuwing.be