De toenemende leegstand van kerken, het dalende aantal priesters en het verminderd aanbod aan erediensten baart gemeentebesturen grote zorgen. De investeringskosten voor onderhoud en renovatie lopen hoog op. De vraag naar een nieuwe (neven) bestemming dringt zich op, ook in de Rand. De door de gemeenteraad goedgekeurde kerkenbeleidsplannen bevatten een lange termijnvisie voor de toekomst van de kerken in hun gemeente. In de praktijk ziet De Roo vooral veel losse ideetjes, gaande van de inrichting van een refter, over kinderopvang, ontmoetingsruimte tot bibliotheek. ‘Van veel ideeën is het onzeker of ze uitvoerbaar zijn, betaalbaar en kwaliteitsvol,’ verduidelijkt De Roo, die voor heel Vlaanderen momenteel 115 dossiers opvolgt vanuit het Projectbureau Herbestemming Kerken. 

Droomscenario

Als de lokale parochieploeg, de kerkfabriek en de gemeente een voorstel hebben uitgewerkt, doen ze op het Projectbureau Herbestemming een beroep om na te gaan of dit praktisch en financieel haalbaar is. ‘Zelden ligt er een volledig uitgewerkt idee op tafel, maar de gemeente en de kerkfabriek kloppen vooral bij het projectbureau aan met de vraag: wat moeten we op termijn met deze kerk doen?’ zegt De Roo. ‘We ver trekken meestal van een drietal mogelijkheden van her- of nevenbestemming en ontwikkelen zelf een droomscenario. We besteden hierbij uiteraard ook aandacht aan alle technische aspecten bij de uitvoering van het ontwerp, zoals verwarming, brandveiligheid en toegankelijkheid.

‘De financiering van de herbestemming van kerken is een serieuze uitdaging.ʼ

Bovendien maakt het projectbureau per geplande ingreep een gedetailleerde financiële raming, zoals de kosten voor verwarming, de vernieuwing van de elektriciteit, de isolatie en de aanbouw van sanitair. Het projectbureau helpt tevens bij de verkenning en de aanvraag van subsidies en bij de keuze van de architecten. We vergemakkelijken de keuzemogelijkheden voor de gemeente en het kerkbestuur, maar mengen ons niet in de definitieve beslissing.’

Kerkomgeving

Tot nu toe bekijkt het projectbureau geval per geval, telkens als een kerkgebouw vrijkomt. ‘Het liefst zouden we veel eerder bij het proces worden betrokken, bij voorkeur op het moment dat de discussie wordt gevoerd over de toekomst van alle kerken in de gemeente. Op die manier kunnen we veel sterker inspelen op de ruimtelijke, architecturale en fysieke kenmerken van de afzonderlijke kerken en de specifieke troeven van ieder kerkgebouw binnen een gemeente. Bij de herbestemming van de Sint-Pieterskerk in Galmaarden staat bijvoorbeeld de relatie met de omgeving centraal. De kerk wordt de nieuwe locatie voor de bibliotheek in combinatie met een overdekte ruimte voor ontmoeting en evenementen. De ramen in de kerk, die uitgeven op het aanpalende dorpsplein, worden vervangen door poorten. Afhankelijk van de activiteit kan ervoor worden gekozen om het kerkgebouw te openen naar het plein. Dit ontwerpplan voorziet in een verbinding tussen het kerkgebouw en het Baljuwhuis met zijn afgesloten binnenkoer en tuin (zie ook RandKrant, mei 2019). In dit voorbeeld is de herbestemming van de kerk de spil in de herwaardering van de dorpskern.’

Privatisering

De Roo beseft dat de financiering van de herbestemming een serieuze uitdaging is. ‘Voor beschermde kerken kan de gemeente enkel een beroep doen op Vlaamse subsidies voor de renovatie als monument (tot 80%), maar niet voor de kosten om de kerk om te bouwen. Voor de niet-beschermde kerken bestaat er een subsidie (tot 30%) voor de transformatiekosten, op voorwaarde dat het kerkgebouw behouden blijft voor kerkelijke erediensten. Het projectbureau pleit ervoor dat de Vlaamse overheid zowel voor beschermde als niet-beschermde kerken zou bijspringen om de transformatie mogelijk te maken. Het is de enige manier om deze gebouwen te vrijwaren van verval en nog meer kosten. 

De Roo wijst er ten slotte op dat er in Nederland verschillende goede voorbeelden zijn van privaat initiatief. ‘Lokale handelaars liggen, zoals in Sas van Gent, aan de basis van een geslaagde publiek-private samenwerking bij de herbestemming van niet-beschermde kerkgebouwen. De commerciële sector zou een actievere rol kunnen spelen bij projecten van herbestemming waar de lokale gemeenschap baat bij heeft.’

  Voor info over goede projecten zie www.herbestemmingkerken.be.