Watermaal-Bosvoorde herbergt de bronnen van de Woluwe. Via Oudergem, Sint-Pieters-Woluwe en Sint-Lambrechts-Woluwe zwelt ze aan tot een echt riviertje. In de Vlaamse Rand loopt de Woluwe door Kraainem, Zaventem, Machelen en Vilvoorde. Naarmate ze verder vordert in het verstedelijkte weefsel werd ze – zeer tegen haar wil – in moerriolen onder de grond gestopt. Van bron tot monding is ze 17 km lang. Vroeger was de rivier ook economisch belangrijk, want ze telde heel wat molens. De Woluwe komt vrij proper de Vlaamse Rand binnen, maar naarmate ze verder door de regio loopt, vermindert de waterkwaliteit sterk; bij de monding is het een van de vuilste lozingspunten in de Zenne. Het uitgebreide ondergrondse moerrioolstelsel heeft vandaag moeite met de veel extremere regens en lokaal ontstaat opnieuw wateroverlast. Daarom wil de waterloopbeheerder, de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM), de Woluwe geleidelijk aan opnieuw zoveel mogelijk openleggen. Dat biedt op termijn meer garanties tegen wateroverlast.

Vastgoedprojecten

Waar de Woluwe bij de Hippocrateslaan de Vlaamse Rand induikt, begint ook het mooie Woluwepad van de Vlaamse Landmaatschappij. Dat pad loopt deels over houten vlonderpaden, want het gebied kan zeer drassig zijn en biedt hier met zijn poelen en wadi’s ook een buffer voor eventuele wateroverlast. We zijn nog geen vijfhonderd meter verder of we stoten al op de eerste twee vastgoedprojecten langs de Woluwe. Zaventem weigerde de aanvraag van projectontwikkelaar Immpact voor de bouw van 55 wooneenheden en een handelspand, onder meer omdat er te weinig groen is voorzien en te weinig buffering rond de Woluwe. Een steenworp verder kreeg ontwikkelaar Ion wel een vergunning. Zij maken de connectie met de Woluwe wél en houden het gebied doorwandelbaar. De kantoormastodonten die er vandaag nog staan, worden afgebroken. Ze staan er pas sinds 1997, maar zorgden amper een decennium later al voor een van de vele leegstandkankers in de Rand. Vijftien jaar gebruik en vijftien jaar leegstand. Misschien moeten we toch wat zorgvuldiger nadenken over de inplanting van zulke mastodonten op weinig geschikte locaties? De nieuwbouw die er komt, is lager en past beter in de omgeving.

Papierfabriek Denayer

Onder de site, aan beide kanten van de Woluwe, bevinden zich op het grondgebied van Kraainem nog de enorme kelders van papierfabriek Denayer. De Vercrankenmolen, een watermolen, maakte in de 19e eeuw plaats voor een papierfabriek met enorme kelderruimtes. De meeste kelders zijn vernietigd, maar het overblijvende keldergedeelte is met zijn microklimaat, en na enkele kleine aanpassingen, geschikt als overwinteringsplaats voor vleermuizen. Papierfabriek Denayer heeft decennialang zijn stempel gedrukt op de regio. Getuige de Denayerstraat en wat verderop aan de overkant van de Woluwe De Villa, de directeurswoning van de papierfabriek uit 1929 die vandaag het jeugdhuis voor de Vlaamse jongeren van Kraainem huisvest.

Wat verderop gaat de Woluwe 300 meter ondergronds om voorbij het viaduct E40-Woluwelaan opnieuw op te duiken. De meeste vissoorten wagen zich niet verder dan honderd meter. Onder het viaduct zelf is nochtans ruimte genoeg om de Woluwe ook daar weer haar plek te geven, maar voor koning auto werd hier een grote parkeeroppervlakte verhard. In haar plannen om de Woluwe zoveel mogelijk open te leggen ijvert de VMM bij een mogelijke herinrichting van het viaduct ook daar voor een open Woluwe.

Winterbed

Vanaf het viaduct krijgt de Woluwe wel opnieuw haar eigen bedding en voorbij de Leuvensesteenweg kruipt de rivier uit haar kokers en krijgt ze ruimte en een zogenaamd winterbed dat ze kan inpalmen bij overvloedige neerslag. De gemeente Zaventem nam de moedige beslissing om de voetbal- en basketbalvelden van weleer in te ruilen voor ruimte voor een open Woluwe met zachte oevers, het Woluwepad, een nieuw bosje en een park met zit- en picknickbanken.

Wat verder aan de Groot Kloosterstraat in Zaventem vallen de infoborden van MG Real Estate op. Enkele clichés en wat greenwashing moeten de weg effenen voor een grootschalig logistiek bouwproject dat hier absoluut niet op zijn plaats is. De plek is vooral autobereikbaar en precies dat element was fataal voor de Zaventemse bedrijventerreinen Lozenberg en Keiberg, waar nu meer dan de helft van de bedrijven leeg staat. Of hoe we maar niet willen leren van de fouten uit het verleden en hoe privébelangen er telkens weer in slagen om in te gaan tegen het algemeen belang. De fouten die hier gemaakt worden, zal de gemeenschap later betalen in de vorm van extra vervuiling, meer CO₂-uitstoot, minder waterinfiltratie, extra files en verkeersongevallen.

‘t Katsjoeke

Een beetje verderop zit de Woluwe weer in een veel smaller keurslijf en bij de verkeerswisselaar R0-E19 vangt ze zelfs ongezuiverd afvalwater van de verkeersinfrastructuur op. Dat bevat vaak olieresten en is nefast voor de waterkwaliteit. Op de Hennaulaan verwijst de Stockmansmolen naar het vroegere economische belang van de Woluwe. De 13e-eeuwse Molen ter Beke is de enige die bewaard is van de zeven Zaventemse watermolens op de Woluwe. In 1842 kwam de molen in handen van de familie Stockmans en werd hij geleidelijk aan als papiermolen gebruikt. Na de restauratie van de molen werd hij in de jaren 1980 ingericht als restaurant. Je kunt er dineren boven de Woluwe, wat door de grote glaspartijen een fijn gevoel geeft. Anderzijds is de parking bij de molen een gemiste kans om de Woluwe ook daar wat meer ruimte te geven. Het 17e-eeuwse Huis Vanden Bossche, vlak naast de molen, behoorde vroeger ook tot de molen, maar werd er door erfenissen en verkopen van gescheiden. Hier valt ook de oude fabrieksschoorsteen op de rechteroever van de Woluwe op. Hij maakte vroeger deel uit van de rubberfabriek Sic (Société Industriel de Caoutchouc) Rubber Products nv. De oorspronkelijke Kleine molen werd hier rond 1900 omgebouwd tot rubberfabriek, in de volksmond ook ’t Katsjoeke genoemd.

Restrivier

Juist voorbij de Stockmansmolen kreeg een bedrijf op de hoek van de Hoogstraat in 2011 de toelating om te bouwen en een parking aan te leggen tot op de rand van de Woluwe. Op zich al onverantwoord dat er vlak naast een waterloop ruim 7.000 m² wordt verhard, maar nog hallucinanter wordt het als je weet dat het bedrijf het op die plaats maar tien jaar heeft uitgehouden. Vandaag staat het leeg. De erfenis van de verharding en de impact op de Woluwe zijn blijvend. Vanaf hier krijgt de Woluwe het ook stilaan moeilijker. Als restrivier moet ze in een diepe bedding door geïndustrialiseerd en verstedelijkt gebied. Het beeld wordt troostelozer tussen verouderde en leegstaande fabriekspanden met heel veel afval, stort en puin. Voorbij de spoorlijn Leuven-Brussel komt de rivier bij Corporate Village even terug uit haar kokers en krijgt ze opnieuw wat ruimte in een parkje. Verder duikt ze de verkeerswisselaar R0-A201 onder om aan de overkant in Machelen aan de oppervlakte te komen bij de ruïnes van de Duivenmolen, de laatste stille getuige van de talrijke watermolens op de Woluwe in die gemeente. De watermolen dateert van rond 1400, maar de overwoekerde ruïne ligt nu geprangd en vergeten tussen autosnelwegen en industrieterreinen. De molen is reddeloos verloren, maar voor de Woluwe is er hoop, want vanaf het najaar 2024 geven de Werkvennootschap, de VMM en andere partners haar weer een eigen bedding bij de herinrichting van de verkeerswisselaar A201-R0.

Open Woluwe

Vandaag loopt ze nog 200 meter naast DHL in een open bedding met onbereikbare oevers, die netjes zijn afgezoomd met hekken. Daar verdwijnt ze voorgoed onder de grond bij een vaste installatie die het puin uit de waterloop haalt. Pas dik vier kilometer verder mondt de moerriool uit in de Zenne. De VMM wil een groot deel van dat ondergrondse tracé opnieuw openleggen, onder meer bij de Haachtsesteenweg en langs de Woluwelaan, maar ook bij Broeklin (het vroegere Uplace) en door de oude industriële site Buda. De VMM speelt daarbij in op de vele infrastructuurwerken in de regio, die de omgeving op korte termijn ingrijpend zullen veranderen. Enkele van de 31 maatregelen voor de Woluwe en haar zijlopen zijn al in uitvoering of zitten in de planning voor de komende jaren. Andere wachten nog op technische oplossingen, maar de toekomst van de Woluwe ziet er veelbelovend uit. Over enkele jaren zal iedereen weer weten dat de Woluwe een rivier is.